Η απουσία της ακαδημαϊκής επιστήμης

Το 16ο και 17ο αιώνα μεραφερόταν η τεχνογνωσία από μια περιοχή και μια χώρα της Ευρώπης σε μια άλλη με τη μετακίνηση εξειδικευμένου προσωπικού. Συγκεκριμένα, άλλοτε δελεάζονταν εξειδικευμένοι τεχνίτες με υψηλούς μισθούς και άλλοτε μετανάστευαν μάστορες οικιοθελώς, λόγω κάποιας οικονομικής ή πολιτικής κρίσης. Όπως αναφέρθηκε στα προηγούμενα, στα τέλη του 16ου και του 17ου αιώνα μετανάστευσαν οι Ουγενότοι (προτεστάντες) από τη Γαλλία σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες, εξ αιτίας των διώξεων και των σφαγών που υπέστησαν από καθολικούς ηγεμόνες και την καθολική εκκλησία.  Έναν αιώνα μετά, οι συνθήκες είναι διαφορετικές. Οι ανάγκες της παραγωγής και των τεχνιτών σε γνώσεις είναι υψηλές, αλλά οι πηγές περιορισμένες. Οι περισσότεροι από τους εφευρέτες και κατασκευαστές των αρχών της βιομηχανικής επανάστασης στην Αγγλία είναι αυτοδίδακτοι ή και επαγγελματικά άσχετοι με το αντικείμενο που τους απασχολεί. Οι νέοι λέβητες των ατμομηχανών που κατασκευάζονταν λειτουργούσαν με υψηλές θερμοκρασίες και πιέσεις, χωρίς οι κατασκευαστές τους να έχουν γνώσεις αντοχής υλικών και τεχνικής μηχανικής. Οι εκρήξεις λεβήτων κατά την ώρα λειτουργίας ήταν σύνηθες φαινόμενο και οι θάνατοι προσωπικού και οι υλικές καταστροφές στην ημερήσια διάταξη. Οι επιστήμονες δεν έδιναν σημασία σε θέματα εφαρμογής και μια νέα επινόηση τους απασχολούσε μόνο ως αφορμή για τη διερεύνηση θεωρητικών συσχετισμών. Τα πανεπιστήμια Καίμπριτζ και Οξφόρδης δεν παίζουν αυτή την εποχή κανένα ρόλο στις τεχνολογικές εξελίξεις και το αποστασιοποιημένο ακαδημαϊκό προσωπικό τους ασχολείται αποκλειστικά με τις θεωρητικές επιστήμες. Η «Royal Society» βρίσκεται την ίδια εποχή σε μια βαθειά κρίση λόγω προσωπικών αντιδικιών και έλλειψης προσανατολισμού.

Αριστερά: Ο James Watt περί το έτος 1818, Δεξιά: Σχέδιο εργαλειομηχανής περί το έτος 1820. Στη δεκαετία του 1765 συγκροτείται στο Birmingham μια ομάδα από τεχνίτες-επιχειρηματίες, ελεύθερους ερευνητές και τεχνικούς, η οποία δημιουργεί ένα σωματείο με τίτλο «Lunar Society». Μέλη της είναι, μεταξύ άλλων, οι επιχειρηματίες Boulton (μηχανολογία), Wedgewood (χημικά, πορσελάνες) και Keir (χημικά), ο James Watt και άλλοι. Στόχος αυτών των σωματείων ήταν η συγκεροτημένη ανταλλαγή απόψεων για τεχνικά θέματα, η αλληλοενημέρωση για ευρεσιτεχνίες, η έκδοση ενημερωτικών τευχών κ.ά. Μέχρι το τέλος του 18ου αιώνα επεκτάθηκαν αυτές οι ενώσεις και λέσχες σε πολλές αγγλικές πόλεις, στις οποίες ιδρύθηκαν «Philosophical Societies». Μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα αποτέλεσαν αυτές οι ομάδες τη σημαντικότερη πλατφόρμα διάδοσης των τεχνολογικών εφαρμογών στην Αγγλία. Στη Σκωτία ήταν τα πράγματα λίγο διαφορετικά! Τα πανεπιστήμια του Εδιμβούργου και της Γλασκώβης καλλιεργούσαν τις εφαρμοσμένες επιστήμες από αρκετά νωρίς. Ήδη περί τα μέσα του 18ου αιώνα διδάσκονταν οι σπουδαστές σ' αυτά τα ιδρύματα θέματα χημικών διεργασιών παραγωγής και το ακαδημαϊκό προσωπικό είχε σημαντικό μερίδιο στην ανάπτυξη και βελτίωση νέων μεθόδων. Τα πανεπιστήμια ήταν ο τόπος συνάντησης των επιστημόνων με τους τεχνίτες! Αυτές οι ιδέες δεν άργησαν να υιοθετηθούν και στην Αγγλία, όπου όμως τα βραδυκίνητα πανεπιστήμια δεν ήταν εύκολο να προσαρμοστούν. Έτσι το 1818 ιδρύθηκε ο σύνδεσμος μηχανικών «Mechanical Engineers» και το 1847 η «Institution of Civil Engineers». Τεχνικοί και φυσιοδίφες που εγκατέλειψαν την κλυδωνιζόμενη «Royal Society», ίδρυσαν το 1831 την «Association for the Advancement of Science». Η αδράνεια των κατεστημένων φορέων οδήγησε στη δημιουργία ανεξάρτητων ιδιωτικών με σημαντική προσφορά στην τεχνολογική πρόοδο.  Μια σημαντική πηγή ενημέρωσης για τεχνολογικές καινοτομίες είναι σήμερα οι ευρεσιτεχνίες και τα τεχνικά πρότυπα. Αυτά ήταν στις αρχές του 19ου αιώνα στην Ευρώπη σχεδόν ανύπαρκτα και, όσα κείμενα ευρεσιτεχνιών ήταν διαθέσιμα, δεν γίνονταν κατανοητά ακόμα και από έμπειρους τεχνίτες. Επειδή δεν είχε αναπτυχθεί ουσιαστικά ακόμα το τεχνικό σχέδιο, οι εφευρέτες είχαν την ιδέα στο μυαλό τους και την κατέγραφαν σε σκίτσα μόνο ελλιπτικά. Ο μελετητής ενόες τέτοιου σκίτσου μόνο πολύ δύσκολα μπορούσε να αντιληφθεί τον τρόπο κατασκευής, συναρμολόγησης και λειτουργίας της μηχανής, πέρα από το γεγονός ότι στα σκίτσα δεν υπήρχαν διαστάσεις, αναφορές σε υλικά και τα άλλα συναφή που γνωρίζουμε σήμερα από τα κατασκευαστικά σχέδια. Συνολικά πρέπει να συμπεράνουμε ότι ο κυριότερος τρόπος διάδοσης των γνώσεων ήταν η προσωπική επικοινωνία και η αμοιβαία επίσκεψη των τεχνιτών στους χώρους κατασκευής των συναδέλφων. Γι' αυτό οι ενώσεις τεχνικών που δημιουργήθηκαν στην Αγγλία και παράλληλα στις άλλες ευρωπαϊκές χώρες έπαιξαν πολύ σημαντικότερο ρόλο από απλές κοινωνικές συναθροίσεις.

Διάδοση της εκβιομηχάνισης

Οι Ευρωπαίοι παρακολουθούσαν με εξαιρετικό ενδιαφέρον τις εξελίξεις στη Βρετανία και είχαν άμεσο ενδιαφέρον να αποκτήσουν την τεχνογνωσία στους τομείς της υφαντουργίας, των ατμομηχανών, της μεταλλουργίας κ.ά. Μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1790 η ανταλλαγή εμπειριών και προϊόντων, κυρίως από τη Βρετανία προς την ηπειρωτική Ευρώπη ήταν συχνή, αν και εμποδιζόταν από εξαγωγικές απαγορεύσεις στη Βρετανία. Με τον ένα ή τον άλλο τρόπ, οι εγγλέζικοι αργαλιοί του τύπου «Jenny» εγκαταστάθηκαν στη Γαλλία ήδη το 1771 και το 1783 αποκτήθηκε και ανακατασκευάστηκε η λεγόμενη «Mule». Στη γερμανική Σαξωνία ανακατασκευάστηκαν επίσης το 1780 οι πρώτοι εγγλέζικοι αργαλιοί, πιθανόν με τη συμμετοχή 'Αγγλων μεταναστών. Το 1796 κατασκευάστηκε στο γερμανικό Gleiwitz η πρώτη υψικάμηνος με κοκ, στης οποίας την κατασκευή συνέβαλε ο Σκοτσέζος John Baildon. Μέχρι το τέλος του ένα και στην αρχή του επόμενου δημιουργήθηκαν στην Ελβετία, το Βέλγιο και τη Γερμανία μεγάλα κλωστήρια και υφαντουργεία.  Ήδη όμως ως συνέπεια των πολέμων μετά τη Γαλλική Επανάσταση, αλλά κυρίως με τους Ναπολεόντειους πολέμους μέχρι το 1814 μειώθηκαν στο ελάχιστο οι επαφές με τη Βρετανία, ενώ στον ευρωπαϊκό χώρο οι καταστροφές των χώρων παραγωγής και οι μαζικές ανθρώπινες απώλειες οδήγησαν σε ελαχιστοποίηση των επενδύσεων και της παραγωγής. Στις εξελίξεις της τεχνολογίας που προέκυψαν στη Βρετανία κατά την εικοσαετία 1795-1815 οι Ευρωπαίοι δεν είχαν καμιά πρόσβαση πλέον. Μετά το 1815 άρχισαν δειλές επαφές και ανταλλαγές απόψεων μεταξύ τεχνικών της ηπειρωτικής Ευρώπης και της Βρετανίας. Η ανάγνωση τεχνικών φυλλαδίων και επαγγελματικών εντύπων που εκδίδονταν από τις κατασκευάστριες εταιρίες και από μεμονωμένους μηχανικούς, συμπλήρωναν την πληροφόρηση των τεχνικών στην ηπειρωτική Ευρώπη. Επίσης, επισκέπτες σε βρετανικά εργοστάσια ενημερώνονταν για τις εξελίξεις και μετέφεραν προφορικά τις ιδέες στις χώρες τους, ενώ πολύ συχνά αγοράζονταν μηχανές και εγκαταστάσεις, οι οποίες μεταφέρονταν στα ευρωπαϊκά εργοστάσια, όπου μεθοδευόταν η ανακατασκευή τους, με τις απαραίτητες βελτιώσεις που επινοούσαν οι μηχανικοί. Για την αφομοίωση των νέων γνώσεων έπαιξε αποφασιστικό ρόλο η τεχνική εκπαίδευση που επεκτάθηκε σημαντικά κατά τις πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα σε διάφορες ευρωπαϊκές χώρες, ιδίως στη Γαλλία. Όλη αυτή η ροή πληροφοριών και προϊόντων που οδηγούσε στη διάδοση της τεχνογνωσίας δεν ήταν εύκολη υπόθεση, δεδομένου ότι στη Βρετανία ίσχυαν, όπως προαναφέρθηκε, νόμοι περί απαγορεύσεως των εξαγωγών προϊόντων της (τότε) υψηλής τεχνολογίας. Ήδη από το 1696 ίσχυε ο νόμος για απγόρευση εξαγωγής των πλεκτικών μηχανών, ενώ μέχρι το 1782 προστέθηκαν άλλοι πέντε σχετικοί νόμοι, οι οποίοι αφορούσαν εργαλεία, μηχανές, πρότυπα μοντέλα της υφαντουργίας, αλλά και την μετανάστευση εξειδικευμένων τεχνιτών. Μέχρι το 1795 ακολούθησαν άλλοι τρεις νόμοι που αφορούσαν την απαγόρευση μετανάστευσης ορολογοποιών, τεχνίτες χυτηρίων και επεξεργαστές μετάλλου κ.ά. όσον αφορά τις μηχανές, η απαγόρευση εξαγωγής αφορούσε εκείνες που είχαν «άξονα» μεγαλύτερο από 1,5 ίντσα.

Σημειωματάρια μηχανικών από βιομηχανική κατασκοπεία που έχουν διασωθεί. Όλοι αυτοί οι απαγορευτικοί νόμοι και μερικές άλλες ρυθμίσεις ίσχυαν μέχρι το 1824, οπότε καταργήθηκε η απαγόρευση μετανάστευσης εξειδικευμένου προσωπικού, μαζί με την άρση της απαγόρευσης για τη δημιουργία σωματείων, συνεταιρισμών κλπ. Διάφορες ομάδες βιομηχάνων, κυρίως του μηχανολογικού τομέα, προσπάθησαν με αυτή την αφορμή να καταργήσουν και την απαγόρευση εξαγωγών μηχανημάτων. 'Αλλες ομάδες όμως, κυρίως της κλωστοϋφαντουργίας, επέμεναν στη διατήρηση των απαγορεύσεων. Όπου υπάρχουν απαγορεύσεις, ακολουθούν καταστρατηγήσεις και συνέπεια αυτών είναι η θεσμοθέτηση ποινών! Για παράνομες εξαγωγές προβλεπόταν, εκτός από την κατάσχεση των υλικών, ποινή 200 λίρες για τον εξαγωγέα και 100 για τον καπετάνιο του μεταφορικού πλοίου, αλλά και για κάθε τελωνειακό υπάλληλο που είχε δωροδοκηθεί. Τα μισά από τα χρήματα αυτά εισέπραταν οι τελωνειακοί υπάλληλοι που είχαν ανακαλύψει τη λαθραία εξαγωγή. Ταυτόχρονα, τεχνίτες που μετανάστευαν για επαγγελματικούς λόγους στο εξωτερικό, τιμωρούνταν με δωδεκάμηνη φυλάκιση και 500 λίρες, την πρώτη και τα διπλάσια τη δεύτερη φορά. Σε περίπτωση δε που το λαθρεμπόριο γινόταν με εχθρική χώρα, τότε οι δράστες απειλούνταν με θανατική καταδίκη. Γίνεται αντιληπτό ότι το λαθρεμπόριο και η παράκαμψη των απαγορευτικών νόμων αποτέλεσε επικερδή δραστηριότητα για κάθε είδους τυχοδιώκτες. Μηχανήματα αγοράζονταν σε αγγλικό έδαφος και, αφού γινόταν αποσυναρμολόγησή τους, στέλνονταν τα εξαρτήματα τμηματικά στο εξωτερικό, ως επουσιώδη εργαλεία. Στα χρόνια μεταξύ 1826 και 1828 εξήγαγε η εταιρία «Sharp & Roberts» από το Μάντσεστερ, με τη μέθοδο της τμηματικής αποστολής ένα πλήρες εργοστάσιο υφαντουργίας και τα κατασκευαστικά σχέδια των μηχανών στη γαλλική Αλσατία. Σημαντικό πρόβλημα για τους ελέγχους ήταν, βέβαια, ότι οι τελωνειακοί ήταν αδαείς ως προς τη σημασία και τον προορισμό διαφόρων εξαρτημάτων, οπότε, με το σχετικό «λάδωμα», διευκολυνόταν πολύ η διαδικασία.  Το 1835 έφτασε ένα πλοίο από το βρετανικό Hull στο σουηδικό Goeteborg με 40 κιβώτια που περιείχαν αργαλιούς. Όταν ο 'Αγγλος πρόξενος ρώτησε στο λιμάνι, πώς δόθηκε έγκριση για την εξαγωγή αυτών των μηχανημάτων, ο καπετάνιος του πλοίου δήλωσε αφελώς, για να μην προδώσει τους συνεργαζόμενους Εγγλέζους τελωνειακούς, ότι κατευθυνόταν στο Newcastle, αλλά μία απρόβλεπτη καταιγίδα τον έφερε μέχρι το σουηδικό λιμάνι ...  Φυσικά, παράλληλα με όλες αυτές τις ενέργειες παράκαμψης των απαγορεύσεων, λειτουργούσε και η βιομηχανική κατασκοπεία, όπως και τα πρώτα χρόνια. Δήθεν περίεργοι τουρίστες και αδιάφοροι επισκέπτες μοναδων παραγωγής στην Αγγλία ήταν στην πραγματικότητα εκπαιδευμένοι τεχνικοί, οι οποίοι αποτύπωναν στο μυαλό τους και κατέγραφαν με την επιστροφή στο ξενοδοχείο, τμήματα από μονάδες παραγωγής. καθένας διαφορετικό τμήμα. Πίσω στην πατρίδα τους άρχιζε η προσπάθεια για σύνθεση των σχεδίων και ανακατασκευή της μονάδας παραγωγής. Τελικά, οι απαγορεύσεις των Βρετανών οδήγησαν τους υπόλοιπους Ευρωπαίους στο σχεδιασμό βελτιωμένων ή νέων μηχανών, παράλληλα με την εντατικοποίηση της εκπαίδευσης όλων των βαθμίδων. Στα μέσα του 19ου αιώνα μετατράπηκαν πολλές τεχνικές σχολές σε Πολυτεχνεία ή ιδρύθηκαν καινούργια για την εμπέδωση των νέων γνώσεων. Η απόσταση με τους Βρετανούς μειώθηκε σταδιακά και σε μερικούς τομείς έγινε πρωτοπορεία.