Βιομηχανική επανάσταση, Ατμοκίνηση, 1789 - 1864.

Εισαγωγή

Όπως περιγράφηκε στα προηγούμενα, περί τα μέσα του 18ου αιώνα άρχισε στην Αγγλία μια εξέλιξη, η οποία μετέτρεψε αυτή τη χώρα σε κέντρο της σύγχρονης τεχνολογίας. Αυτή η εξέλιξη οδήγησε στην εκμηχάνιση της παραγωγής, ένα φαινόμενο που ήταν μέχρι τότε άγνωστο στην Ιστορία. Η εκμηχάνιση έδωσε, με τις αλλεπάλληλες δομικές και λειτουργικές βελτιώσεις και τις αναδράσεις και κλιμακώσεις, οι οποίες προκαλούσαν αλυσιδωτά νεότερες βελτιώσεις, τη θέση της στην εκβιομηχάνιση και αυτή με τη σειρά της το έναυσμα για τη βιομηχανική επανάσταση. Η βιομηχανική επανάσταση ήταν ένα ιδιαίτερα σύνθετο σύστημα τεχνικών,οικονομικών και κοινωνικών ανακατατάξεων, οι οποίες οδήγησαν τις ευρωπαϊκές κοινωνίες από την αγροτική στη βιομηχανική μορφή τους. Το νεότευκτο οικονομικό σύστημα του καπιταλισμού οδήγησε αρχικά, από τη μία πλευρά τους ιδιοκτήτες των μέσων παραγωγής σε οικονομική ανάπτυξη και πλούτο και από την άλλη πλευρά, μετέτρεψε τους εργαζόμενους σε θύματα εκμετάλλευσης και οικονομικής εξαθλίωσης. Το κράτος πήρε σ' αυτή τη σύγκρουση συμφερόντων αρχικά ουδέτερη στάση, στη συνέχεια όμως, μέσα από κοινωνικές ανακατατάξεις και επαναστατικές εκρήξεις και με τη σταδιακή άνοδο των σοσιαλιστικών κινημάτων, υιοθέτησε ένα παρεμβατικό ρόλο αναδιανομής του πλούτου.  Η Τεχνική δεν ήταν προφανώς η μοναδική συνιστώσα που ώθησε στη βιομηχανική επανάσταση, έπαιξε όμως αποφασιστικό ρόλο με τον εκμηχανισμό των παραγωγικών διαδικασιών, την αυξανόμενη αξιοποίηση των πορισμάτων της επιστήμης και τη χρήση όλο και περισσότερων υλικών, μορφών ενέργειας και πληροφοριών. Η δεσπόζουσα θέση της Τεχνικής στην οικονομία άρχισε να απαιτεί μεγαλύτερο αριθμό ανθρώπων με εξειδικευμένες γνώσεις, με αποτέλεσμα να ιδρυθούν στο19ο αιώνα τεχνικές και πολυτεχνικές σχολές κάθε κατευθύνσεως και επιπέδου. Αυτή η βελτίωση της κατάρτισης είχε ως αποτέλεσμα, πέρα από την άνοδο του γενικότερου μορφωτικού επιπέδου της κοινωνίας, νέες τεχνικές βελτιώσεις, επινοήσεις και εφευρέσεις, ώστε να εξηγείται η εκθετική εκσφενδόνιση στα ύψη της καμπύλης καινοτομιών στο διάγραμμα του Lilley.

Γιατί πρώτα στην Αγγλία;

Οι ιστορικοί προβληματίστηκαν εκ των υστέρων και θεώρησαν απαραίτητο να καταγράψουν, ποιες προϋποθέσεις και ποιες εξελίξεις οδήγησαν στη βιομηχανική επανάσταση και μάλιστα στην Αγγλία. Από τη σημερινή σκοπιά δεν φαίνεται να υπήρχαν σημαντικές διαφορές μεταξύ των μεγάλων χωρών της Ευρώπης, Βρετανία, Γαλλία, Γερμανία. Και όσον αφορά τον τεχνολογικό τομέα, αυτή η αντίληψη είναι σωστή. Υπήρχαν όμως διαφορές στον πολιτικό, στον οικονομικό και στονκοινωνικό τομέα, τις οποίες θα παραθέσουμε στα επόμενα. Γιατί λοιπόν «πρώταστην Αγγλία;», «Why in England first?», όπως συνοψίστηκεο προβληματισμός σε ένα ερώτημα ...  Η Μεγάλη Βρετανία ήταν αυτή την εποχή η ισχυρότερη από τις μεγάλες δυνάμεις και ίσως η μοναδική παγκόσμια δύναμη. Σε όλες τις ηπείρους υπήρχαν αποικίες (the sun never set on the british empire) και ο πολεμικός στόλος της όργωνε τις θάλασσες και τους ωκεανούς. Ο εμπορικός στόλος ήταν απόλυτα προστατευμένος και μετέφερε μαζικά πρώτες ύλες και προϊόντα από τις αποικίες. Αν και μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα κύρια πηγή εσόδων στη Βρετανία ήταν ο γεωργικός τομέας, το εμπόριο αναπτυσσόταν όλο και περισσότερο και τελικά έπαιξε, μαζί με τη βιομηχανία, πρωτεύοντα ρόλο στην οικονομική πρωτοπορία της χώρας.  Στη Βρετανία επικρατούσε σταθερότητα του πολιτικού συστήματος, η οποία εμπεδώθηκε μετά την «ένδοξη επανάσταση» (glorious revolution, 1688). Μετά από αντιπαράθεση μερικών αιώνων με τους ‘Αγγλους πρίγκιπες, το κοινοβούλιο απέκτησε, ως αντιπροσωπευτικό όργανο της λαϊκής βούλησης, μεγάλη σημασία στην πολιτική ζωή. Από την αρχή του 18ου αιώνα είχε χάσει η Σκωτία την ανεξαρτησία της και, αφού ενσωματώθηκε στη Μεγάλη Βρετανία, αποτελούσε πηγή σημαντικών πρώτων υλών που διέθετε στο υπέδαφός της.  Στα μέσα του 17ου αιώνα είχε μεταβληθεί η παραδοσιακή δομή της μεγάλης αγροτικής ιδιοκτησίας στη Βρετανία, κάτι που ήταν συνέπεια μιας «κοινωνικής επανάστασης». Οι διαχωριστικές γραμμές μεταξύ κοινωνικών τάξεων είχαν γίνει σε πολλές περιπτώσεις δυσδιάκριτες, λόγω παραμερισμού διαφόρων παραδοσιακών εμποδίων ανελίξεως. Έτσι, δημιουργήθηκε μεταξύ των επαγγελμάτων κινητικότητα, η οποία βοήθησε στη μεταφορά και διάδοση γνώσεων και δεξιοτήτων. Οι συντεχνίες που άκμαζαν στην ηπειρωτική Ευρώπη, είχαν σχεδόν εξαφανιστεί στη Βρετανία περί το τέλος του 17ου αιώνα.

Παγκόσμιος χάρτης με βρετανικά εδάφη (κόκκινο,19ος αιώνας). Πάτημα με το ποντίκι στο χάρτη οδηγεί σε ένα μεγαλύτερο Η σταδιακή σημαντική αύξηση του πληθυσμού στη Βρετανία προκάλεσε αυξημένη ζήτηση προϊόντων, με αποτέλεσμα να ενισχύεται η παραγωγή. Οι δυσκολίες που προέκυπταν από ρυθμίσεις του νομισματικού συστήματος εξομαλύνθηκαν και η συσσώρευση κεφαλαίου οδήγησε σε αυξημένη προσφορά χρήματος, το οποίο διατέθηκε για επενδύσεις. Μάλιστα, το χρήμα που συσσωρεύτηκε τις ίδιες δεκαετίες στην Ολλανδία, επενδύθηκε επίσης στη Βρετανία, λόγω της ασφαλούς προοπτικής που προσέφερε αυτή η χώρα. Σε αντίθεση με την ηπειρωτική Ευρώπη,η Βρετανία είχε μία φιλελεύθερη οικονομία, χωρίς περιορισμούς στη διακίνηση προϊόντων και χρήματος. Κυρίως αυτή η αντίληψη της ανοικτής αγοράς και η τάση για εισαγωγή καινοτομιών υποβοήθησαν τη βιομηχανική επανάσταση.  Νέες καινοτομίες στον αγροτικό τομέα, όπως η χρήση «τεχνητών» λιπασμάτων, η χρήση μηχανών για όργωμα, σπορά, θερισμό, αλώνισμα κ.ά., η αντικατάσταση της αμειψισποράς με το «σύστημα Norfolk» που δεν άφηνε αναξιοποίητα εδάφη, και άλλες συναφείς καινοτομίες, οδήγησαν σε αύξηση της γεωργικής παραγωγής και μείωση του απασχολούμενου προσωπικού. Το προσωπικό που περίσσευε μετακινήθηκε σταδιακά, αφενός στις πόλεις, όπου έγινε φθηνό εργατικό δυναμικό στις φάμπρικες και τις βιομηχανίες, αφετέρου στις αποικίες, κυρίως στη βόρεια Αμερική και την Αυστραλία.  Ένα φαινομενικά ασήμαντο για εκείνη την εποχή μέτρο που στήριξε τις τεχνολογικές καινοτομίες και οδήγησε στην αντίληψη ότι κάθε τεχνολογική επινόηση και βελτίωση προκαλεί οικονομικό όφελος, ήταν το δίκαιο ευρεσιτεχνιών. Κάθε εφεύρεση που αναγνωριζόταν και έπαιρνε τίτλο ευρεσιτεχνίας, προστατευόταν από αντιγραφές για 41 χρόνια! Αυτό αποτελούσε σοβαρό οικονομικό κίνητρο για μεμονωμένους ερευνητές και τεχνικούς, δεδομένου ότι την αμοιβή εισέπραττε ο εφευρέτης και όχι η εταιρία ή ο ηγεμόνας, στις υπηρεσίες του οποίου βρισκόταν ο συγκεκριμένος ερευνητής ή τεχνικός. Αυτή η αντιμετώπιση των ευρεσιτεχνιών ευνόησε μακροπρόθεσμα την οικονομία και τον τεχνικό πολιτισμό γενικότερα. Κοινωνικές ανακατατάξεις    Όπως αναφέρθηκε σε διάφορες περιπτώσεις, οι βελτιώσεις στη γεωργία και η σταδιακή εκμηχάνιση διαφόρων παραγωγικών τομέων, ιδαίτερα μετά την εισαγωγή της ατμομηχανής, ελευθέρωσαν πολλά εργατικά χέρια. Οι αναπασχόλητοι αγρότες, χωρίς καμιά εκπαίδευση και κατά κανόνα αναλφάβητοι, συνέρρευσαν στις πόλεις για να εργαστούν στις φάμπρικες της εποχής. Αυτή η ταυτόχρονη μεταβολή τόπου εργασίας και αντικειμένου απασχόλησης, μαζί με το μεγάλο αριθμό διαθέσιμων εργατικών χεριών, οδήγησαν σε σημαντικές κοινωνικές εκρήξεις και ανακατατάξεις. Μαζί με τους άντρες εργάζονταν γυναίκες και παιδιά, τα οποία προφανώς είχαν μεγαλύτερη ευχέρεια προσαρμογής. Ενώ όμως παλαιότερα στην οικοτεχνία των αγροτικών περιοχών προσάρμοζαν οι γυναίκες ελεύθερα το ρυθμό εργασίας τους, έπρεπε τώρα στον εκμηχανισμένο τρόπο παραγωγής να υποταχτούν σε μια γενικότερη πειθαρχία που επέβαλαν οι μηχανές. Οι οποίες μηχανές, με τη συνεχή βελτίωση της λειτουργίας τους,  προκαλούσαν μείωση των απαιτούμενων εργατικών χεριών, δηλαδή αύξηση της ανεργίας. Επιβαρυντικός παράγοντας ήταν φυσικά η ολοήμερη εργασία, συχνά μέχρι 16 ώρες το 24ωρο, κάτω από τελείως ανθυγιεινές συνθήκες!   Επικήρυξη Λουδιτών Αυτός ο φαύλος κύκλος προκάλεσε εκρήξεις και εξεγέρσεις, αρχικά κατά των μηχανών! Στις τελευταίες δεκαετίες του 18ου και στις αρχές του 19ου αιώνα παρουσιάστηκε μία «συνωμοσία» κατά των μηχανών που βρήκε κορυφαία έκφραση στο Λουδιτισμό. Οι Λουδίτες κατέστρεφαν τις μηχανές, οι οποίες τους επέβαλαν αυξημένους ρυθμούς παραγωγής και πειθαρχιμένο τρόπο εργασίας, αν δεν τους οδηγούσαν στην ανεργία. Αυτό βέβαια προκάλεσε αντίμετρα της εργοδοσίας και του κράτους με καταπίεση και αστυνομοκρατία. Το έτος 1812 έφτασαν οι βανδαλισμοί κατά των αργαλειών στο αποκορύφωμά τους, οπότε καταστρέφονταν περί τα 200 μηχανήματα κάθε μήνα. Το ίδιο έτος εκτελέστηκαν στο Γιορκ 14 'Αγγλοι εργάτες με την κατηγορία ότι κατέστρεψαν τις νέες μηχανές στο εργοστάσιο που δούλευαν! Οι εργαζόμενοι κατάλαβαν αργότερα ότι δεν ήταν οι μηχανές το αίτιο για τη δεινή θέση τους, αλλά οι σχέσεις εργασίας, τις οποίες ήταν απαραίτητο να καταπολεμήσουν. Ο Καρλ Μαρξ τοποθετήθηκε μερικές δεκαετίες αργότερα (1867) στο «Κεφάλαιο» ενάντια στη λογική των Λουδιτών: «Χρειάζεται χρόνος και πείρα για να μάθει ο εργάτης να διακρίνει τις μηχανές από την κεφαλαιοκρατική τους χρησιμοποίηση κι έτσι να στρέψει τις επιθέσεις του όχι ενάντια στα ίδια τα υλικά μέσα παραγωγής, αλλά ενάντια στην κοινωνική μορφή της εκμετάλλευσής τους.» Ο όρος Λουδίτης λέγεται ότι προέρχεται από το επώνυμο ενός ηγέτη αυτού του κινήματος, του Ned Ludd, είναι όμως αμφίβολο αν υπήρξε ποτέ τέτοιο πρόσωπο και μάλλον πρόκειται για μυθοποίηση! Η συνεχής εγγρήγορση για αναζήτηση καλύτερων συνθηκών εργασίας οδήγησε σε δράσεις αλληλεγγύης μεταξύ των εργαζομένων, αρχικά με την αμοιβαία βοήθεια σε περίπτωση ασθένειας, ανεργίας κλπ. Αυτό ήταν το πρώτο βήμα για την ίδρυση στη Βρετανία μετά το 1824 τοπικών εργατικών σωματείων, πράγμα που έγινε δυνατόν μετά την άρση της απαγόρευσης της δημιουργίας εργατικών συνεταιρισμών και ενώσεων το έτος 1799. Παρ' όλα αυτά, συνέχιζε όμως να ισχύει ο νόμος για την απαγόρευση απεργιών! Αν και η βιομηχανική κοινωνία βρισκόταν στις πρώτες δεκαετίες της σε συνεχή αναβρασμό, οι δυνατότητες κοινής δράσης των εργατών ήταν πολύ περιορισμένες, γιατί οι κοινωνικές και μορφωτικές διαφορές ανάμεσά τους ήταν τεράστιες και η συνεννόηση για κοινή έκφραση πολύ δύσκολη. Τα πρώτα σωματεία σε περιφερειακή και εθνική βάση δημιουργήθηκαν το 1829, αλλά η σημασία τους παρέμεινε περιορισμένη, γιατί έλειπε ο απαραίτητος επαγγελματισμός στην οργάνωση και στον τρόπο δραστηριοποίησης.     Ο αργαλειός Jacquard   Ο 19ος ξεκινάει με μία εφεύρεση του Γάλλου Joseph-Marie Jacquard (Ζακάρ, 1752-1834), η οποία αυτοματοποίησε σημαντικά την υφαντουργία και προκάλεσε νεότερες παραγωγικές και κοινωνικές ανακατατάξεις. Ο Ζακάρ δούλευε από μικρός στην επιχείρηση του πατέρα του που διέθετε μερικούς αργαλειούς και έμαθε νωρίς τις σχετικές εργασίες. Επειδή τον κούραζε όμως η μονότονη δουλειά στον αργαλειό, προτίμησε να εκπαιδευτεί στη βιβλιοδεσία.  Όταν πέθανε ο πατέρας του, ο Ζακάρ κληρονόμησε τη βιοτεχνία στη Λυών, την οποία και προσπάθησε να αναπτύξει. Μετά από μια ολική καταστροφή κτηρίων και μηχανημάτων στην περίοδο της γαλλικής επανάστασης, η προσπάθεια του Ζακάρ για ανασυγκρότηση και βελτίωση συνεχίστηκε το 1795, οπότε διάφοροι χρηματοδότες ενδιαφέρθηκαν να συμβάλουν στην κατασκευή ενός νέου αργαλειού που τους είχε υποσχεθεί. Σε πρώτη φάση βελτίωσε ο δαιμόνιος τεχνικός γνωστούς αργαλειούς από την Αγγλία και την Αυστρία και τελικά, το 1804, παρουσίασε μία νέα τεχνική ύφανσης, με τη βοήθεια της οποίας μετακινούνταν οι στήμονες κατάλληλα, ώστε το υφάδι να δημιουργεί στο ύφασμα σχέδια οποιασδήποτε περιπλοκότητας.   Η τεχνική αυτή στηριζόταν σε μια ατέρμονη ταινία από κάρτες, κάθε μία από τις οποίες είχε οπές. Επάνω σε κάθε κάρτα πάταγαν τα στενόμακρα βαρύδια που βρίσκονταν στο άκρο νημάτων και, όπου τα βαρύδια συναντούσαν οπή, προχωρούσαν και τραβούσαν το αντίστοιχο στήμονα στο άκρο του νήματος. Όπου δεν υπήρχε οπή, το βαρύδι σταματούσε εκεί και ο στήμονας έμενε στη θέση του. Έτσι δημιουργείτο μία περίπλοκη αλλά σαφώς προμελετημένη σχέση θέσεων μεταξύ των στημόνων και το υφάδι που πέρναγε ανάμεσά τους, δημιουργούσε τα σχέδια στο ύφασμα. Επειδή η ταινία ήταν ατέρμων, τα σχέδια επαναλαμβάνονταν στο ύφασμα περιοδικά. Προφανώς η ταινία μπορούσε να αλλαχθεί και να δημιουργηθούν έτσι νέα σχέδια στα υφάσματα, πράγμα για το οποίο ήταν αρμόδιοι καλλιτέχνες, εκπαιδευμένοι στη σχεδίαση υφασμάτων. Αυτή η «μηχανή Ζακάρ» ήταν και η πρώτη στην Ιστορία της Τεχνικής που λειτουργούσε με προγραμματισμό και όλη αυτή η διαδικασία παραγωγής ήταν το πρώτο βήμα για τις αυτοματοποιημένες μηχανές. Μάλιστα, σήμερα αναγνωρίζουμε στην επινόηση του Ζακάρ τα πρώτα βήματα της ψηφιοποίησης λειτουργιών. Κάθε οπή στην κάρτα της ταινίας Ζακάρ αντιστοιχεί στο 1 και κάθε απουσία οπής στο 0 του δυαδικού αριθμητικού συστήματος.  Ο Ναπολέων ήταν ενθουσιασμένος από τη σημαντική αυτή εφεύρεση του Ζακάρ και προσπάθησε το 1806 να την εισαγάγει σε όλες τις μονάδες παραγωγής στη Γαλλία. Συνάντησε όμως τη σκληρή αντίδραση των συντεχνιών, όπως περιγράψαμε στα προηγούμενα για την Αγγλία, γιατί έβλεπαν ότι χάνονται έτσι θέσεις εργασίας. Μάλιστα, ο Ζακάρ οδηγήθηκε κατηγορούμενος στα δικαστήρια, επειδή η εφεύρεσή του άρχισε να διαδίδεται στην Αγγλία. Το δικαστήριο αθώωσε τον Ζακάρ και η εφεύρεσή του πήρε σταδιακά το δρόμο της υλοποίησης. Το έτος 1812 λειτουργούσαν στη Γαλλία περί τους 18.000 αργαλειούς Ζακάρ, οι οποίοι αποτέλεσαν έκτοτε τη σημαντικότερη μηχανή παραγωγής στον υφαντουργικό τομέα.  Με τον αυτοματοποιημένο αργαλειό του Ζακάρ έγινε δυνατόν, τα ακριβά υφάσματα με σχέδια που δημιουργούσαν παλαιότερα υφάντρες υψηλής εξειδικεύσεως χειρονακτικά, να παράγονται πλέον αυτόματα και με σχετικά χαμηλό κόστος. Ένα προϊόν που προοριζόταν αρχικά για τις κυρίες της υψηλής κοινωνίας, έγινε με την εφεύρεση του Ζακάρ αντικείμενο ευρείας κατανάλωσης για τη μεσαία τάξη, κάτι που έδωσε σημαντική ώθηση στην παραγωγή. Ταυτόχρονα όμως, η μηχανή του Ζακάρ εξαφάνισε πολλές θέσεις εργασίας και προκάλεσε σημαντικές κοινωνικές αντιπαραθέσεις.