Εξέλιξη της Ιατρικής

Η ιατρική επιστήμη δεν φαίνεται να σχετίζεται με την τεχνολογία, ιδίως όταν έχει κάποιος στο μυαλό του τον κλασικό γιατρό που προσπαθεί από περιγραφές συμπτωμάτων και ψηλαφίσεις να διαγνώσει κάποια πάθηση. Στην πραγματικότητα η ιατρική ήταν πάντα στενά συνδεμένη με τα τεχνικά μέσα, παλαιότερα για την επεξεργασία φαρμακευτικών βοτάνων και την πραγματοποίηση χειρουργικών επεμβάσεων, σήμερα για ένα πλήθος διαγνωστικών και θεραπευτικών λειτουργιών. Αν και θεωρούμε ότι γενικότερα η επιστήμη έδωσε αυτοπεποίθηση στον άνθρωπο και του παρέσχε τα μέσα να επιδοθεί στη μελέτη της φύσης και της κοινωνίας, η Ιατρική είναι κυρίως η επιστήμη που έδωσε στον άνθρωπο μεγαλύτερη προσδόκιμη μέση διάρκεια ζωής, που τον απελευθέρωσε από φοβίες και δεισιδαιμονίες και τον οδήγησε στο δρόμο της ορθολογικής εξήγησης του κύκλου ζωή-θάνατος των έμβιων όντων και της συστηματικής αντιμετώπισης των ασθενειών. Στις αρχές του 19ου αιώνα ο μέσος όρος ζωής στην Ευρώπη βρίσκεται κάτω των 40 ετών, έναν αιώνα μετά είναι πάνω από 40 χρόνια και ακόμα έναν αιώνα μετά, στις αρχές του 21ου αιώνα, βρίσκεται περίπου στα 80 χρόνια. Αυτή η διαρκής αύξηση από τα σχεδόν 20 χρόνια της ελληνορωμαϊκής εποχής και τα 30 χρόνια του Μεσαίωνα στα σημερινά επίπεδα, ήταν αναπόσπαστα δεμένη με την εξέλιξη της επιστήμης και σχετίζεται ειδικότερα με την ελαχιστοποίηση της βρεφικής θνησιμότητας, αλλά επίσης με την εξάλειψη των θανατηφόρων επιδημικών ασθενειών, με την αντιμετώπιση λιγότερο ή περισσότερο σοβαρών ασθενειών μέσω της διαρκώς βελτιούμενης ιατρικής φροντίδας και με την ευρεία χρήση φαρμακευτικών σκευασμάτων.  Η αύξηση του προσδόκιμου ζωής, πέρα από την αυταξία που έχει για τον άνθρωπο η μακροβιότητα, προκάλεσε και μία ανάδραση στον τομέα των γνώσεων, εμπειρικών και επιστημονικών: οι τεχνίτες, οι μαΐστορες και οι φυσιοδίφες της Αρχαιότητας και του Μεσαίωνα δεν έφταναν κατά κανόνα σε ικανή ηλικία ώστε να αξιοποιήσουν τη συσσωρευμένη πείρα τους στη βελτίωση μεθόδων και εργαλείων. Έτσι, οι αλλαγές ήταν εκείνους τους αιώνες και εξ αυτού του λόγου αργές. Η επαγγελματική πείρα των ανθρώπων μετά από 20-25 χρόνια εργασίας παίζει μέχρι και σήμερα σημαντικό ρόλο στην επιστημονική και τεχνολογική εξέλιξη, αλλά και στην εκπαίδευση και επιμόρφωση νεότερων στελεχών. Αυτό εξασφαλίστηκε επειδή πρωτίστως η ιατρική επιστήμη έδωσε τη δυνατότητα γι' αυτή την εντυπωσιακή αύξηση του μέσου όρου ζωής.

Αφετηρία της σύγχρονης Ιατρικής

Ως αφετηρία της σύγχρονης Ιατρικής πρέπει να θεωρηθεί μια ανακάλυψη του 17ου αιώνα, κατά την οποία ο 'Αγγλος γιατρός και ανατόμος William Harvey (Χάρβευ, 1578-1657) περιέγραψε την κυκλοφορία του αίματος στο ανθρώπινο σώμα. Ο Σερβέτους είχε περιορίσει τις παρατηρήσεις του, σχεδόν 80 χρόνια πριν, στους πνεύμονες. Ο Χάρβευ δημοσίευσε το έτος 1628 ένα «Essay on the Motion of the Heart and the Blood» (=Δοκίμιο για την κίνηση της καρδιάς και του αίματος), στο οποίο περιέγραφε την καρδιά ως αντλία που τροφοδοτεί συνεχώς το σώμα με αίμα. Βέβαια, την κυκλοφορία του αίματος από την καρδιά σε όλο το σώμα είχαν περιγράψει ήδη στην απώτερη αρχαιότητα Αιγύπτιοι ιατροί, όπως προκύπτει από παπύρους. Αυτή η γνώση χάθηκε όμως και έπρεπε να ανακαλυφθεί εκ νέου κατά το 19ο αιώνα, 4-5 χιλιάδες χρόνια αργότερα. 'Αλλοι γιατροί (Marcello Malpighi, Gasparo Aselli, Thomas Willis, Francis Glisson κ.ά.) βελτίωσαν και διεύρυναν στη συνέχεια τις περιγραφές του Χάρβευ. Ο σημαντικός αυτός ερευνητής δέχτηκε έντονες επιθέσεις για τις μελέτες του, οι οποίες επιθέσεις υποχώρησαν όμως, όταν όλο και περισσότεροι γιατροί επιβεβαίωναν την ύπαρξη και λειτουργία του κυκλοφοριακού συστήματος. Ο Καρτέσιος μετέφερε τη μηχανιστική αντίληψή του για τη φύση στο ανθρώπινο σώμα και θεώρησε ότι ο άνθρωπος λειτουργεί σαν μία μηχανή. Αυτή η αντίληψη ταίριαζε με τις ιδέες των Ιατροφυσικών, ενώ οι Ιατροχημικοί θεωρούσαν ότι το ανθρώπινο σώμα λειτουργεί βάσει ενός συνόλου επαναλαμβανόμενων χημικών διεργασιών. Ο 'Αγγλος γιατρός Thomas Sydenham (Σάιντενχαμ, 1624-1689) και αργότερα ο Ολλανδός γιατρός Hermann Boerhaave (Μποερχάβε, 1668-1738) ασχολήθηκαν περισσότερο με την ιατρική πρακτική και έδωσαν βάρος στην εκπαίδευση των νέων γιατρών πάνω από τον ασθενή. Κατά το 18ο αιώνα κυριάρχησε η σύγκρουση μεταξύ της ανιμιστικής και της μηχανιστικής αντίληψης της ζωής. Οι οπαδοί της πρώτης αντιλήψεως (Georg Ernst Stahl κ.ά.) υποστήριζαν ότι η ψυχή καθοδηγεί κάθε οργανική εξέλιξη, ενώ οι οπαδοί της δεύτερης αντίληψης (Friedrich Hoffmann κ.ά.) στήριζαν τον καρτεσιανό μηχανισκισμό, με τις απαιτούμενες προσαρμογές. Διάφοροι άλλοι γιατροί διατύπωναν περίεργες θεωρίες για πολλά ή για λίγα φάρμακα, άλλοι για σχέση μεταξύ σχήματος του κρανίου και ευαισθησίας σε ασθένειες και άλλοι, τέλος, περί ζωικού μαγνητισμού, ο οποίος ελέγχει, δήθεν, κάθε βιολογική δραστηριότητα.

Η Ιατρική κατά το 19ο αιώνα

Οι εξελίξεις στον τομέα της Ιατρικής μέχρι το τέλος του 19ου αιώνα είναι πάμπολλες! Γι' αυτό θα αναφερθούν εδώ παραδειγματικά μερικές σημαντικές, όπως προκύπτουν από το έργο διάσημων ερευνητών. Συναφές είναι και το έργο διάσημων Βιολόγων, Φυσικών, Χημικών και Μηχανικών, οι οποίοι συνέβαλαν με τις έρευνές τους, αφενός στη βελτίωση των θεωρητικών ιατρικών και φαρμακολογικών γνώσεων, αφετέρου στην κατασκευή ιατρικών διαγνωστικών και θεραπευτικών μηχανημάτων και συσκευών. Περισσότερες λεπτομέρειες περιέχονται σε εξειδικευμένα βιβλία Ιστορίας της Ιατρικής . Το έτος 1796 πραγματοποίησε ο 'Αγγλος επαρχιακός γιατρός Edward Jenner (Τζένερ, 1749-1823), κατά τη διάρκεια μιας επιδημίας ευλογιάς που οδήγησε περί τα 60 εκατομμύρια Ευρωπαίους στο θάνατο, ένα πείραμα και μετέδωσε την ευλογιά των βοοειδών σε ένα παιδί, το οποίο διέτρεχε μεγάλο κίνδυνο να προσβληθεί από αυτή την επιδημική ασθένεια. Μετά από σύντομο χρονικό διάστημα, μετέδωσε ο γιατρός στο παιδί την επιδημική ευλογιά και περίμενε τις εξελίξεις. Το παιδί δεν προσεβλήθη από τη θανατηφότα ασθένεια κι έτσι ο Τζένερ κατέληξε στο συμπέρασμα ότι η ευλογιά των βοοειδών λειτουργούσε στον άνθρωπο ως εμβόλιο.

Η Royal Society του Λονδίνου δεν έδωσε σημασία στη σχετική ανακοίνωση του Τζένερ, επειδή κυριαρχούσε η πεποίθηση ότι μια ασθένεια ζώων δεν μπορεί να είχε κάποια σχέση με τις ανθρώπινες ασθένειες. Ο Τζένερ αναγκάστηκε να εκτυπώσει τη μελέτη το έτος 1798 με δικά του έξοδα και να την κυκλοφορήσει μεταξύ των γιατρών. Το 1806 επέβαλε το καντόνιο του Aargau στην Ελβετία τον εμβολιασμό, σύμφωνα με τη μελέτη του Τζένερ και αντικατέστησαν παλαιότερες μεθόδους εμβολιασμού που προκαλούσαν, αν όχι πάντα το θάνατο, σίγουρα δερματικές παραμορφώσεις στο σώμα και στο πρόσωπο των θυμάτων (βλογιοκομμένοι). Ακολούθησαν με την καθιέρωση των εβολιασμών η Βαυαρία και η Έσση στη Γερμανία και σταδιακά αναγνωρίστηκε και επεβλήθη αυτός ο εμβολιασμός (δαμαλισμός) κατά της ευλογιάς σε όλο τον κόσμο. Έτσι εξαλήφθηκε αυτή η φοβερή ασθένεια που είχε στοιχίσει κατά τους προηγούμενους αιώνες πολλά εκατομμύρια νεκρούς. Το έτος 1846 πειραματίστηκε ο οδοντίατρος William Morton (Μόρτον, 1819-1868) με αιθέρα στον εαυτό του και στη συνέχεια σε οδοντιατρικές επεμβάσεις για να διαπιστώσει τις επιπτώσεις μιας νάρκωσης. Λίγο μετά παρουσίασε ο Μόρτον δημόσια τη χρήση του αιθέρα για νάρκωση ασθενούς στο Γενικό Νοσοκομείο της Βοστώνης, κατά την αφαίρεση ενός όγκου. Το μεγαλύτερο πρόβλημα ήταν να γίνει ο οδοντίατρος-ερευνητής αποδεκτός ως ομιλητής από το ιατρικό κατεστημένο, δεδομένου ότι την Οδοντιατρική εξασκούσαν τότε και πολλοί κομπογιαννίτες. Όταν συνήλθε ο ασθενής από τη νάρκωση, μετά την αφαίρεση του όγκου, περιέγραψε ένα συναίσθημα γδαρσίματος που αισθάνθηκε κατά την εγχείριση, αλλά κανένα πόνο. Έτσι άρχισε η πορεία της Αναισθητικής, με τη βοήθεια της οποίας εκτελούνταν έκτοτε πολύωρες και δύσκολες εγχειρήσεις. Η μοίρα για τον ίδιο τον Μόρτον ήταν λιγότερο ευχάριστη: ένας χημικός που του είχε υποδείξει τον αιθέρα ως αναισθητικό αέριο, διεκδίκησε με δικαστικούς αγώνες για τον εαυτό του την ευρεσιτεχνία. Ο Μόρτον εξαντλήθηκε οικονομικά από τις δικαστικές περιπέτειες και πέθανε πάμπτωχος σε μια παραγκούπολη της Νέας Υόρκης σε ηλικία 49 ετών. Από την Αρχαιότητα και μέχρι τη νεότερη εποχή η έλλειψη καθαρού νερού και αποχέτευσης προκαλούσε επιδημίες χολέρας, οι οποίες αποδεκάτιζαν χιλιάδες ανθρώπους. Περιγραφές για την ασθένεια υπάρχουν ήδη από το 600 π.Χ., όταν μια επιδημία είχε ενσκήψει για άλλη μια φορά στην κοιλάδα του Γάγγη στις Ινδίες. Οι επιδημίες χολέρας αποδίδονταν, όπως και άλλες όμοιες καταστροφές, ιδίως κατά το Μεσαίωνα, σε θεϊκή τιμωρία και αντιμετωπίζονταν με μοιρολατρία. Όταν όμως αυτές οι επιδημίες άρχισαν να πλήττουν στις αρχές του 19ου και την Ευρώπη, κυρίως τη Βρετανία, με κύρια εστία προέλευσης την Ασία, όπου η χολέρα ήταν ενδημική, οι επιστήμονες της εποχής άρχισαν να ερευνούν τα ακριβή αίτια. Αυτή ακριβώς είναι η διαφορά των κοινωνιών που στηρίζονται στη φυσιοκρατία και τον ορθολογισμό από τις κοινωνίες, στις οποίες υπερισχύει η ανορθολογική θεοκρατία. Συσχέτιζαν τότε την εμφάνιση και διάδοση αυτής της θανατηφόρας ασθένειας με το ακάθαρτο νερό, αλλά δεν υπήρχαν επαρκείς αποδείξεις. Όταν το έτος 1854 έπληξε μια νέα επιδημία το Λονδίνο, παρατήρησε ο γιατρός John Snow (Σνόου, 1813-1858) σε ένα χάρτη, στον οποίο σημείωνε τις περιοχές διάδοσης της ασθένειας, ότι τα κρούσματα συσσωρεύονταν γύρω από μια τοποθεσία με αντλία παροχής νερού. Αναζητώντας την προέλευση του νερού διαπίστωσε ότι ο σωλήνας παροχής από ένα κοντινό πηγάδι στην αντλία συνόρευε για ικανή απόσταση με έναν αποχετευτικό αγωγό. Ο Σνόου έθεσε την αντλία εκτός λειτουργίας και σύντομα μειώθηκαν τα κρούσματα χολέρας σ' αυτή την περιοχή του Λονδίνου. Με τη δημοσιοποίηση αυτών των γεγονότων άρχισε εκστρατεία για βελτίωση της υγιεινής και πολύ γρήγορα μειώθηκαν με προληπτικά μέτρα δραστικά τα κρούσματα και οι επιδημίες χολέρας. Στη Νέα Υόρκη εμφανίστηκε η χολέρα αρχικά το 1832, ένα χρόνο μετά την εμφάνισή της στο Λονδίνο, αργότερα πάλι το 1849 και το 1866. Τα ίδια περίπου χρόνια αποδεκάτισε η χολέρα τον πληθυσμό του Παρισιού. Εννοείται ότι κανείς, ούτε καν οι γιατροί, δεν ήταν έτοιμος για την εμφάνισή της. Τότε πίστευαν όλοι ότι τις λοιμώξεις προκαλούσαν «οι τοξικοί ατμοί από την οργανική ύλη που εσήπετο», ιδέα που επαναλαμβάνεται σε λογοτεχνικά έργα με επίκεντρο τη Ρώμη και τη Βενετία. Η εμφάνιση της χολέρας σε συγκεκριμένες φτωχογειτονιές της Νέας Υόρκης, ενίσχυε αυτή τη θεωρία. Σε περιγραφές, σε σκίτσα και πρώιμες φωτογραφίες από εκείνη την εποχή δεσπόζουν γκάνγκστερ, αδέσποτοι σκύλοι και χοίροι που λαθροβιούσαν συσσωρευμένοι σ' αυτές τις περιοχές. Τουλάχιστον οι χοίροι ήταν χρήσιμοι διότι έτρωγαν τα σκουπίδια. Τα περισσότερα θύματα της χολέρας στη Νέα Υόρκη πέθαιναν μόλις μία ημέρα αφού διεκομίζονταν στο νοσοκομείο. Όταν μάλιστα τα ιδιωτικά θεραπευτήρια άρχισαν να διώχνουν ασθενείς, οι δημοτικές αρχές αναγκάστηκαν να τους στεγάσουν σε σχολεία και άλλα κτίρια. Και ενώ πολλοί Νεοϋορκέζοι πήραν το δρόμο της «προσφυγιάς» για να γλιτώσουν από τον λοιμό, οι φτωχοί μετανάστες εξαναγκάστηκαν να μείνουν στην πόλη. Το βακτήριο vibrio cholerae εντοπίστηκε και περιγράφηκε αρχικά από τον Filippo Pacini (Πατσίνι, 1812-1883) το έτος 1854. Περίπου 30 χρόνια μετά, κατάφεραν το έτος 1883 οι Robert Koch, σε συνεργασία με τους Anton Fischer και Georg Theodor August Gaffky να καλλιεργήσουν αυτό το βακτήριο στην Αίγυπτο και να το αντιμετωπίσουν με φαρμακευτικά μέσα. Παρ' όλα αυτά, ο κίνδυνος της χολέρας υπάρχει μέχρι των ημερών μας, λόγω υπερσυγκέντρωσης πληθυσμών και κακής υγειονομικής υποδομής. Το έτος 1892 παρουσιάστηκε μια επιδημία χολέρας στο Αφγανιστάν από όπου αυτή επεκτάθηκε στη Ρωσία κι από εκεί στο Αμβούργο. Οι γερμανικές υγειονομικές υπηρεσίες κατέγραψαν τότε περί τους 9.000 νεκρούς μέχρι να αναχαιτιστεί η ασθένεια. Το έτος 1991 εξαπλώθηκε μια επιδημία χολέρας ταχύτατα από το Περού σε διάφορες χώρες της κεντρικής και νότιας Αμερικής, με 12.000 νεκρούς από τους περίπου 400.000 που είχαν προσβληθεί. Ο Γερμανός Rudolf Virchow (Βίρχο, 1821-1902) ήταν παράλληλα γιατρός και πολιτικός με σοσιαλιστικές αντιλήψεις, με αποτέλεσμα να βρίσκεται, άλλοτε σε υψηλά πανεπιστημιακά αξιώματα και άλλοτε κυνηγημένος και εξόριστος. Ο Βίρχο ακολούθησε τις βακτηριολογικές αντιλήψεις του Κοχ και εισηγήθηκε στους πολιτικούς την κατασκευή αποχετευτικών δικτύων σαφώς διαχωρισμένων από τα δίκτυα ύδρευσης, με τη λειτουργία των οποίων εξαφανίστηκαν σημαντικές μολυσματικές ασθένειες και επιδημίες (δυσεντερία, χολέρα κ.ά.) Ο Βίρχο καθιέρωσε επίσης την αντίληψη ότι τόπος εκδηλώσεως των ασθενειών είναι το κύτταρο, κάτι που γίνεται αποδεκτό μέχρι των ημερών μας και έχει προσανατολίσει έκτοτε ανάλογα τις ιατρικές έρευνες.

Ο Βρετανός βιολόγος και καθηγητής της χειρουργικής Joseph Lister (Λίστερ, 1827-1912) εισήγαγε το φαινόλιο ως αντισηπτικό και κατάφερε να μειώσει σημαντικά τους θανάτους από λοιμώξεις. Λέγεται ότι εκείνη την εποχή ήταν περισσότερο επικίνδυνες oι εγχειρίσεις, εξ αιτίας του κινδύνου μολύνσεων, παρά μια συμμετοχή σε πολεμικές επιχειρήσεις. Παρακολουθώντας την εξέλιξη μολύνσεων με το μικροσκόπιο, προβληματιζόταν ο Λίστερ, γιατί οι ίδιες μολύνσεις οδηγούσαν ένα ασθενή στο θάνατο και ένα άλλον όχι. Οι μελέτες του Παστέρ για τους μικροοργανισμούς τού έδωσαν όμως μια ιδέα και υπέθεσε ότι έχει να αντιμετωπίσει όμοιες καταστάσεις, με εκείνες του Γάλλου ερευνητή. Ο Λίστερ θυμήθηκε ότι ένας χημικός χρησιμοποιούσε καθαρό φενόλιο για το χημικό καθαρισμό υγρών αποβλήτων. Έτσι αποφάσισε να χρησιμοποιήσει αυτή την ουσία ως αντισηπτικό στις εγχειρίσεις του και διαπίστωσε ότι είχε σημαντική επιτυχία. Ο Λίστερ απέδειξε ότι τα βακτηρίδια μεταφέρονται με άμεση επαφή, αλλά και μέσω του αέρα, οπότε απαιτείται η απολύμανση κάθε νοσοκομειακού αντικειμένου, καθώς και των χεριών γιατρών και νοσοκόμων. Οι προσπάθειες του πρωτοπόρου γιατρού να επιβάλει καθαριότητα σε όλους τους χώρους του νοσοκομείου εύρισκαν αντίθετη τη διοίκηση, λόγω τους αυξημένου κόστους λειτουργίας. Ο Λίστερ είχε όμως πολλές επιτυχίες και μάλιστα εφάρμοσε την αντισηπτική μέθοδό του με αυτοπεποίθηση σε μια εγχείριση της βασίλισσας Βικτωρίας. Παράλληλα κατασκεύασε ο γιατρός ένα μηχανισμό για ψεκασμό αραιωμένου φαινόλιου στους θαλάμους των ασθενών και σε άλλους χώρους του νοσοκομείου. Σταδιακά η αντισηπτική μέθοδος του Λίστερ έγινε αποδεκτή από τον ιατρικό κόσμο και διαδόθηκε σε όλα τα νοσοκομεία της Ευρώπης και της Αμερικής. Σε ένα από τους μεγαλύτερους χειρούργους του 19ου αιώνα αναδείχθηκε ο Γερμανός γιατρός Christian Billroth (Μπίλροτ, 1829-1894), ο οποίος συστηματοποίησε τις τεχνικές χειρούργησης του πεπτικού συστήματος (στομάχι, έντερα), βελτίωσε παλαιότερες χειρουργικές τεχνικές και καθιέρωσε καινούργιες για το ήπαρ, τον σπλήνα, την κύστη κ.ά. Έχοντας τη δυνατότητα να επιλέξει καθηγητικές έδρες μεταξύ Βερολίνου και Βιέννης, προτίμησε ο Μπίλροτ το πανεπιστήμιο της Βιέννης για να βρίσκεται κοντά στο φίλο του, διάσημο συνθέτη, Johannes Brahms, με τον οποίο έπαιζε σε ερασιτεχνικά μουσικά σύνολα. Η ραγδαία πρόοδος της ιατρικής επιστήμης κάλυψε όλη την περίοδο της βιομηχανικής επανάστασης και συνεχίστηκε χωρίς κάμψη και στην επόμενη περίοδο, με αποτέλεσμα να υπάρχει στις βιομηχανικές χώρες των αρχών του 21ου αιώνα ένα υψηλό επίπεδο ιατρικών υπηρεσιών, αν και δεν φτάνουν πάντα σε όλα τα κοινωνικά στρώματα και όλους τους ανθρώπους που χρειάζονται αυτές τις υπηρεσίες.